زائران حرم رضوی در روزگار ما، از نعمت آسانی سفر برخوردارند، اما همیشه وضع این‌گونه نبوده‌است؛ تا همین ۱۰۰ سال پیش، مسافرت به مشهد کار ساده‌ای نبود. چند بار در صفحه رواق، داستان سفر زائران حرم رضوی را نقل کرده‌ام؛ یادتان هست؟ مثلاً ماجرای زوار بحرینی را که نزدیکی طرق در برف گیر کردند؟ طی طریق به سوی مشهدالرضا(ع) در جاده‌هایی که اهل دل، به آن‌ها «طریق‌الرضا(ع)» می‌گویند، تاریخی طولانی دارد. بسیاری از آن جاده‌ها، امروزه متروکه شده‌اند و از برخی دیگر، تنها نشانه‌های اندکی باقی است؛ تعدادی هم اصلاً وجود خارجی ندارند و محو شده‌اند؛ بنابراین، اگر بگوییم که موقعیت طریق‌الرضا(ع)، طی یک قرن اخیر، سخت دستخوش تغییر شده‌است، حرفی به گزاف نگفته‌ایم. در رواق امروز، می‌خواهم برخی از این جاده‌های قدیمی را به شما عزیزان همراه معرفی کنم.

جاده محوری شریف‌آباد
برخلاف باور برخی از افراد، در مشهد قدیم هر دروازه شهر به جاده‌ای خاص مرتبط نبود؛ در واقع، افراد می‌توانستند از هر دروازه‌ای خارج شوند و بعد از طی کردن مسیری نسبتاً کوتاه، خود را به جاده اصلی برسانند و به سوی مقصد حرکت کنند. در ورود به مشهد هم، معمولاً همین ترتیبات وجود داشت. برخی دروازه‌های شهر، مانند دروازه «میرعلی آمو» اصولاً باز نبود و طبعاً جاده‌ای هم به آن ختم نمی‌شد. برخی دیگر از دروازه‌ها، مانند نوغان، هم گذرگاه مسافران شرق بود و هم خروجی مسافران غرب. یکی از پرترددترین جاده‌هایی که به مشهد منتهی می‌شد و البته، امروزه هم مسیر آن یکی از شلوغ‌ترین راه‌های مواصلاتی کشور است، راه تهران به مشهد بود. غلامحسین‌خان افضل‌الملک، از سفرنامه‌نویسان قهّار دوره قاجار، در سال ۱۳۲۰ق / ۱۲۸۱ش، این مسیر را طی کرد. طبق گزارش او، مسیر حرکت مسافران تهران و ایضاً غرب کشور که از این جاده خودشان را به مشهد می‌رساندند، بعد از سبزوار، از باغان، سنگ‌کلیدر، نیشابور، سَختَر(سَخدَر)، باغشن، قدمگاه و شریف‌آباد عبور می‌کرد و به مشهد می‌رسید. جاده شریف‌آباد به مشهد، در آن دوره، یکی از پرترددترین جاده‌های منطقه بود. این جاده مرتباً توسط حکام خراسان، مرمت می‌شد تا مسیر عبور زائران و مسافران هموار باشد؛ به عنوان نمونه، نیرالدوله در سال ۱۲۸۰ش این جاده را تعمیر اساسی کرد. بخش‌هایی از سنگ‌فرش جاده شریف‌آباد به مشهد، هنوز باقی است. این جاده، شاهراه ارتباطی مشهد با پایتخت بود و از نظر بازرگانی هم، اهمیت فراوانی داشت. روستای شریف‌آباد، مسیرتلاقی بسیاری از جاده‌های منتهی به مشهد محسوب می‌شد.

چند جاده از یاد رفته
جاده‌های دیگری هم در آن دوران، مورد استفاده زائران حرم رضوی قرار می‌گرفتند؛ مثلاً جاده مشهد – زاوه که پیش از آن به جاده طوس – زاوه شهرت داشت. این جاده از مشهد آغاز می‌شد؛ مسافران بعد از رسیدن به طُرُق (در منابع قدیمی تروغ)، راه خودشان را به سمت شریف‌آباد تغییر می‌دادند و سپس با عبور از رباط سفید و رباط سنگ، خود را به زاوه می‌رساندند. البته این محل، انتهای مسیر نبود و جاده‌هایی از آن به سوی جنوب خراسان و دیگر مناطق وجود داشت که برخی مسافران برای ادامه مسیر از آن‌ها استفاده می‌کردند. جاده مشهور دیگر، جاده مشهد - سرخس بود که تا پیش از گسترش شهر مشهد، به جاده طوس – سرخس شهرت داشت. این جاده مسیر عمده زائران و مسافرانی بود که از مناطق شرقی، مانند هرات، مرو و ماوراءالنهر، برای زیارت و سیاحت به سوی مشهد می‌آمدند. عمده این افراد، برای ورود به مشهد، دروازه پایین‌خیابان را انتخاب می‌کردند. اما در این بین جاده‌هایی هم وجود داشت که مسیری طولانی نداشتند؛ مثل جاده 
مشهد – کلات که البته از جاده‌های سخت‌گذر آن زمان محسوب می‌شد و همین الآن هم برای طی کردن آن، باید از گردنه و پیچ‌های تند عبور کرد و دقت لازم را در رانندگی داشت. شروع این جاده از دروازه نوغان بود؛ اما همان‌طور که گفتم، گاهی پیش می‌آمد که مسافران از دروازه‌های دیگر، مثل بالاخیابان یا ارگ هم، بیرون می‌آمدند و خودشان را به این جاده می‌رساندند. جاده 
مشهد – کلات، از مسیر درّه بسیار مصفای اندرخ می‌گذشت و مسافران بعد از رسیدن به روستای کارده، راه خود را تا روستای آل ادامه می‌دادند و از آن‌جا و از مسیر دره «کمر شکسته» به روستای «بلغور» می‌رسیدند و بعد از ورود به دره «زو پیرزن» به سمت «النگ» می‌رفتند و از آن‌جا هم، با عبور از میان کوه‌های سر به فلک کشیده، خودشان را به کلات می‌رساندند. شاید بد نباشد اگر، با احیای این جاده‌های تاریخی و توجه دادن صنعت گردشگری به آن، نقشی در نشان دادن جلوه‌های فرهنگ زیارت در سراسر گستره تاریخ خراسان بزرگ داشته‌باشیم.